PAMATO

by Merlie Alunan

¹    INGON ani ang pagduwag bikubiko.

²    Magkuha og lipak ug magbagis sa yuta. Ang bagis porma og balay nga may mga kuwarto. May gikasabotang mga pamaagi ug mga agianan pasulod ug paguwa aning balaya. Aron mahibawog asa moagi pasaka ug pakanaog, ilabay ang usa ka bato sulod sa bagis. Kon asa tugpa ang imong bato, mao nay kuwarto nga una nimong adtoon.

³    Kinahanglang ang imong bato, hamis. Haom sa imong palad. Hustos gibug-aton. Kini aron iniglabay unya nimo niini, dili kini molasik bisag asa, motugpa gyod sa imong tumong. Di sayon mangitag bato nga tukma sa imong panginahanglan. Kon makakita kag sakto nga bato, ampingi gyod ni pag-ayo. Mao na ni himoang pamato. Isulod sa imong bolsa, hikap-hikapa panagsa, hunghongig sineguro aron makaambit kinig dagon ug motuo gyod sa imong mando.

⁴    ANG sakayanon maghupot sad sa iyang baruto og usa ka putol nga puthaw, o usahay usa ka bilog nga bato. Way sapayan og unsay porma basta kini may igong gidak-on ug gibug-aton. Sa pagdunggo, ihulog ang bato sa tubig aron ang sakayan dili danason sa sulog o sa balod. Aron motulin ang sakayan, haw-asa ang bato dayon larga.

⁵    Apan labing tinuod, kining akong giasoy way kalabotan sa bikubiko o sa panakayan. Mao gyod nay laktod sa estorya, magsugod sa baryo unya moabot sa langit.

⁶    ANG lungsod sa Dueñas giila sa Iloilo nga pinuy-anan ni Tenyente Gimo. Si Gimo maoy bantogang ungo sa tibuok Kailonggohan. Sa Dueñas ko natawo ug didto sad ko magtubo. Mao ra nig moingon ka, ikaw taga Sugbo nga taga Parian ka o taga Naga ba hinuon, nga gibantog sad nga lugar sa mga gamhanan dinhi sa ato.

⁷    Didto sa Dueñas, ang among tawag sa lagas, “mal-am”. Si Mal-am Tikyo, si Mal-am Tonyang, ug ako, sa akong pangedaron karon nga saysentahon, hayan tawgon na ko didto sa Dueñas nga Mal-am Milay.

⁸    “Haay, masakit ya akon tuhod. Mal-am na gid.” (Sakit akong tuhod. Lagas na gyod.) Mao ni sinultihan nga Kinaray-a. Sinultihan sa amoa sa Dueñas. Binisaya ra man hinuon ni gihapon.

⁹    Si Mal-am Silay among silingan. Ang tawag namo niya Ma-am Silay, pinayungit. Dili siya ungo, uy, apan dagway siyag ungo kon kaming mga bata ray pasultihon. Usahay silas Idik ug Botsoy managan og makakita niya nga magpadulong.

¹⁰ Ang panit ni Mal-am Silay nanguyos, morag dahon sa tabako nga gibulad sa Adlaw. Iyang mga bukog nangulbo sa iyang siko ug tuhod. Niwang kaayo siya ug tikuko na gyod kaayo, halos di na makabarog, ug lugos na makatuyhad kon molakaw. Buta si Ma-am Silay.

¹¹ Bisan pa niini, adlaw-adlaw, si Ma-am Silay manaog sa iyang balay ug magbaklay padulong sa tubod aron maligo. Inagak siya sa iyang duha ka apo nga dalagahay. Mag-una si Daday, nga maoy magbitbit sa hungot nga sinudlan sa sabon ug lugod ug sa kinagod nga lubi nga maoy iyang ihiso sa iyang nangugis ug taas nga buhok. Magsunod si Talya, ang ikaduha niyang apo. Si Ma-am Silay magkupot sa abaga ni Talya, ug silang duha mag-aginod ngadto sa tubod. Duol ra man sa ilang balay ang atabay sa tubod. Apan tagtunga sa dangaw na lang ang lakang sa lagas nga buta, mao nga ang duol morag lima ka kilometro ang kadugayon sa pagbaktas.

¹² Kalagmitan, labyan mi nilang magduwag bikubiko sa daplin sa dalan. Gipaningot. Nanimahong adlaw. Way ligo, siyempre.

¹³ Magbaga ang yuta sa kaudtohon sa among mga lapalapa kay wa man miy mga tsinelas. Bisan si Ma-am Silay, magtiniil. Adtong panahona wa pay uso ang esmagol. Parehas namo, tungod sa labihang kabaga sa kubal sa iyang lapalapa, wa ray bale ang dagaang sa yuta sa among pag-iniktin. Si Daday ug si Talya magbakya. Madungog kaayo namo ang kagulkol sa kahoy kon mosantik sa bato sa ilang paglakaw. Kaming tulo ka babaye, si Caring, Melinda ug ako, mohunong og iktin-iktin ug magpadaplin, magnganga nga magatan-aw sa ilang hinay uyamot nga prosesyon.

¹⁴ Usahay mosunod ko ngadto sa atabay aron motan-aw sa mal-am nga maligo. Nahibawo ko nga inadlaw ang tubig sa atabay gikan sa kainit sa yuta diin kini maggikan. Magtimba si Talya og tubig ug buboan niya ang iyang apoy. Lugoran ni Daday ang iyang likod, sabonan ang nanguyos niyang mga bukton, bitiis, tutoy. Ilang tabangan og bubho sa pinaugang lubi ug dinukdok nga dahon sa lemon ang iyang puti nga buhok.

¹⁵ Manaligdig ang tubig sa iyang nanguyos nga panit. Unya mohuros ang bugnawng hangin gikan sa nag-alirong nga kakahoyan. Manglimbawot akong balhibo. Unsa pa kaha kadtong mal-am nga hubo? Way tagad ang lagas kon kinsay naglibot ug nakakita sa iyang nahikyad nga kalawasan. Di parehas kang Talya, ang patadyong maayong pagkabilikis sa iyang lawas samtang siya naligo. Siya ug si Daday.

¹⁶ Inigkahuman nilag waswas sa tigulang, sudlayon ni Talya ang iyang buhok para matangtang ang nanghibilin nga sapal sa lubi. Magsinaw ang iyang buhok ug manimahong dinukdok nga dahon sa lemon. Iya kining ipadunghay aron mauga sa hangin ug sa Adlaw. Ug maghinay-hinay na sad silag baktas pauli.

¹⁷ SA Dueñas niadtong panahona, ang among kawsanan sa tubig ginganlag bayong. Usa ni ka putol nga kawayan nga gitangtangag buko sa taliwa, usag tunga sa dupa ang gitas-on. Pun-on ni sa tubig sa atabay ug pas-anon pauli, unya ihuwad sa tadyaw.

¹⁸ Magkawos og usa ka bayong, igo nang ikaligo sa mal-am. Di ba mas masayon buhaton?

¹⁹ Wa ni mosulod sa akong hunahuna kaniadtong walo pa lay akong edad ug igo lang magpalutok sa akong mata inigsagadsad sa tiil ni Mal-am Silay sa bagis sa akong bikubiko. Wa sad ko kahunahuna ani samtang nag-atang ko sa mal-am nga maligo. Kainit sa Adlaw, kabugnaw sa hangin, kanindot sa tubig nga mipasinaw sa nanguyos na nga panit ni Mal-am Silay— mao ra ni akong nasabtan adtong panahona.

²⁰ Dili gugma. Kanang pulonga ihalas pa sa dila sa usa ka batang sip-onon.

²¹ USA ka adlaw ana, namutos mi sa among kabtangan, tanan, banig, unlan, kaldero ug kulon, lakip mga plato ug luwag, ug ang among diyotay nga sinina. Si Nanay, si Tatay, ug ang akong tulo ka igsoon. Nanakay mig bus, dala ang among tanang putos. Nanghilak ang akong nanay ug akong mga igsoon. Nanghilak ang among kapartidosan nga nagpalarga namo.

²² Ambot ngano to, apan ako, wa gyod ko mohilak, uy.

²³ Bisag mawa na ang atabay sa tubod. Mawa na si Caring, si Melinda, si Botsoy ug si Idik nga akong kaduwa og siyatom ug bikubiko. Di na ko makakita nilang Ma-am Silay, Daday ug Talya sa ilang inadlaw-adlawng prosesyon aron maligo.

²⁴ Bisan pa niana, wa gyod ko mohilak. Akong hunahuna, ah, mobalik ra nya ko. Pagbalik nako naa ra na gihapon sila.

²⁵ Dugay na to kaayo.

²⁶ Ug wa gyod ko makabalik.

²⁷ LABANG sa Siquijor, sa mga isla sa Kabisay-an, layo-layo sa nag-aso nga tuktok sa Kanlaon, paduol sa Parian, lahos pa gani ngadto sa Naga. Naabot ko sa Iligan, sa lugar sa mga Muslim. Nakapasilong kog pila ka tuig ilawom sa landong sa Cuernos de Negros, diha sa naglawod-lawod nga mga katubhan.

²⁸ Pagkalayo na nako sa Dueñas nga akong gigikanan. Bisan didto ko natawo ug nagtubo, ang Dueñas, wa tuyoa, lugar nga akong tinalikdan. Daghan na kog balayng gisak-an ug gikanaogan. Nakaamgo ug unsay gugma gumikan sa paghandom sa mga nangawala, mga biniyaan ug wa na hipalging mga butang.

²⁹ Dugay nang napulbos sa katuigan si Ma-am Silay. Di na gyod kabalikan ang kabatan-on, kalaski, katin-aw sa mata, kahamis ug kaambongan. Apan sa akong panumdoman, hagtik lang gihapon ang tagaktak sa bakya ni Talya ug ni Daday sa kabatoan sa dalan. Ang lapalapa sa buta nga lagas nagkanaas lang gihapon sa yuta sa iyang inadlaw-adlawng pagsimba sa atabay, paghandom sa kainit sa tubig sa atabay, kabugnaw sa hangin nga gikan sa kakahoyan, singgit ug katawa sa mga bata nga nanagduwa. Kadtong panahona di na gyod kabalikan.

³⁰ Pagkalayo na gyod sa Dueñas. Bisan ang karaang sinultihan nga kanhi haniti ko mosulti, nalimas na sa akong dila.

³¹ Apan sayod ko sa dalan pabalik sa akong mga biniyaan. Ako kining gibalon, bisan diin pa ko gidagsa, wa buhii sa alimpatakan, bisag unsa pay gipanglayat, gipangtungas o gipanglugsong man. Bisag sila wa na diha, nahibawo kog asa ko sila hikaplagi. Sa akong alimpatakan, timgas ang tanan, ambongan, tibuok ang kahulogan.

³² Sa usa ka sakayan, ang pamato batok sa balod ug andam alang sa haros sa panahon. Paglarga sa among bus, akong gihilam ang akong gitipig-tipigan sa akong bolsa— ang akong pamato, akong duwa-duwaan, haom sa palad, hamis, balanse ug may igong gibug-aton. Di molasik kon ilabay, motugpa gyod sa akong tumong.

³³ Mao nay estorya, maghanoy-hanoy man, motuyok ra gyod sa iyang gisugdan.

(2007)